TREFTADAETH FORWROL

Can mlynedd yn ôl 'roedd porthladdoedd bychain Gwynedd yn orlawn gyda llongau hwyliau a adeiladwyd yn lleol, llongau'n hwylio'r glannau ac yn hwylio ar led. Ym mhentrefi megis Moelfre a Niwbwrch, Nefyn a Chriccieth, 'roedd bron pob bwthyn yn aelwyd i genedlaethau o forwyr; 'roedd Amlwch a Phorthmadog, Bermo a Phwllheli, a phorthladdoedd llechi'r Fenai, Porthladd y Penrhyn,Y Felinheli a Chaernarfon yn debyg iawn i gymunedau morwrol Scandinafia a Gogledd America.

Cafodd y sgwneriaid tri mast prydferth, a ddaeth o iardiau Porthmadog, iotiau Môr yr lwerydd fel eu gelwid, enw da iawn yn y fasnach lechi i borthlaeldoedd yr Elbe a Scandinafia a masnach bysgod Newfoundland a Labrador, ac hefyd am gludo cerrig ffosffad, coed a phob math o Iwythi o Dde America, Y Caribi, a Môr y, Canoldir a Chulfor y Ffindir. A'r un modd 'roedd enw ardderchog I longau haearn Amlwch, o Rio Grande do Sul a Porto Alegr, i Hamburg, aTwrku, ac o Peiotas i Fredrikstad. Y cysylltiad a'r Iwerddon a'r fferi a fu'n gyfrifol am dwf llongau a thraddodiad morwrol Caergybi; mae straeon dewder y Tara a'r Scotia mewn dau ryfel byd yn enghreifftiau o'r cyfoeth o hanes sy'n perthyn i 'Longau'r Dre'.

Y barc Ordovic, 875 tunnell, oedd y llong goed fwyaf a adeiladwyd yn lleol, yn y Felinheli yn 1878; ond bu llawer iawn o longau mawr coed enwog iawn o arfordir dwyreiniol Canada a'r Unol Daleithiau, ddaeth i ddwylo perchnogion a rheolwyr o Wynedd yn y ganrif ddiwethaf. A dyna gip olwg yn unig ar etifeddiaeth sy'n ymestyn o ddyddiau'r Seintiau Celtaidd a Gwyr Llychlyn, a chestyll Edward I wedi sefydlu yn agos i'r mor, a dyddiau'r môr-Iadron a'r smyglwyr ar arfordir lle bu llu o longddrylliadau enwog a llawer enghraifft o ddewder anhygoel dynion y badau achub. Dymuna amgueddfeydd y mor yng Ngwynedd eich gwahodd i ymweld a hwy i ailddarganfod etifeddiaeth forwrol Gwynedd.

Aled Eames

AMGUEDDFA HANESYDDOL A MORWROL LLŷN, NEFYN

Hen Eglwys y Santes Fair, Stryd y llan, Nefyn.

Closed for redevelopment

Cawn ffotograffau, darluniau ac arteffactau yn dangos y cysylltiad agos fu rhwng yr ardal a'r môr - adeiladu llongau a llongau mawr yn hwylio'r byd gyda chriw a swyddogion o Nefyn - yn ogystal a bywyd dyddiol ar droad y l9fed ganrif.

MARITIME HERITAGE

The beautiful three masted schooners which came from the shipyards of Porthmadog, known to contemporaries as the Western Ocean Yachts, gained an enviable reputation in the slate trade to the Elbe ports and Scandinavia, in the salt fish trade of Newfoundland and Labrador as well as carrying phosphate rock, timber and general cargoes which took them to ports from South America, the Carribean, the Mediterranean, the Gulf of Finland.

Similarly the fine iron barquentines and schooners of Amlwch were known from Rio Grande do Sul and Porto Alegre to Hamburg and Twrku Peloras to Fredrickstad. At Holyhead it was the vital ferry to Ireland which created the demand for ships and seamen, and the heroic stories of the Tara and Scotia in two world wars are but examples out of the wealth of material in the story of this once busy port.

The largest vessel to come from local shipyards was the wood barque Ordovic, 875 t, at Port Dinorwic in 1878, but many large wooden sailing ships built in the Canadian Maritimes and the United States were owned and managed in Gwynedd in the last century. And this is only a brief glimpse of a maritime heritage extending from the days of the early Celtic saints and the vikings, the castles of Edward I strategically placed to make the most of the seapower, and the days of pirates and smugglers on a coast which has more than its share of tragic wrecks' and outstanding rescues by brave lifeboat crews. The maritime museums of Gwynedd invite you to share with them the rediscovering of the maritine heritage of Gwynedd.

Aled Eames